Relikty „Cudu nad Wisłą” na terenach leśnych i nie tylko

„Inwentaryzacja wybranych reliktów Bitwy Warszawskiej z 1920 r.”

W związku z obchodami 100-lecia „Cudu nad Wisłą” w 2020 r. realizowany jest interdyscyplinarny projekt badawczy pt. „Inwentaryzacja wybranych reliktów Bitwy Warszawskiej z 1920 r.” na zlecenie Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków – prof. dr. hab. Jakuba Lewickiego. Badania obejmują m.in. tereny Lasów Państwowych – Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Warszawie, w szczególności obszary Nadleśnictwa Drewnica i Jabłonna oraz częściowo Celestynów i Mińsk. Prace prowadzone są przez Fundacje Hereditas przy współpracy z Instytutem Badawczym Leśnictwa, Stowarzyszeniem Historyczno-Edukacyjne im. 7 Pułku Lansjerów Nadwiślańskich w Halinowie oraz zespołem specjalistów z zakresu archeologii, historii, geomatyki czy leśnictwa. Cel badań to m.in.:
1) rozpoznanie i zinwentaryzowanie wybranych reliktów Bitwy Warszawskiej z 1920 r.,
2) przygotowanie dokumentacji, wraz z zasobem geodanych,
3) wypracowanie wstępnej strategii i metodyki badawczej na rzecz dalszego rozpoznania reliktów konfliktów zbrojnych w Polsce, w szczególności Bitwy Warszawskiej z 1920 r.

Fotografia poglądowa z weryfikacyjnych prac terenowych. Nadleśnictwo Drewnica. Fot. H. Dziwiczkiewicz

Pozyskane w trakcie badań zabytki trafią do Muzeum Wojska Polskiego, a wyniki badań, jak i dokumentacja z prac zostanie przekazana m.in. zarządcy terenu Lasom Państwowym. Rezultaty prac docelowo mogą również zasilić działania instytucji lokalnych i samorządowych, związanych z zarządzaniem, ochroną i eksponowaniem pozostałości Bitwy Warszawskiej. Tegoroczne przedsięwzięcie – realizowane w 100-lecie 18-tej bitwy świata – skupiające uwagę na wybranych obszarach i wybranych reliktach Bitwy, ma na celu zainicjowanie większych działań związanych z tytułowym wydarzeniem. Kluczowe dla rozpoznania zachowanych – i często jeszcze widocznych w terenie – pozostałości bitewnych są m.in. tereny zalesione, na których do dzisiaj zachowały się liczne relikty walk z XX wieku.

Projekt powstał z potrzeby zainwentaryzowania reliktów Bitwy Warszawskiej, w oparciu o interdyscyplinarne badania – zwłaszcza nowoczesne metody i dane, w tym dane lotniczego skanowania laserowego (najogólniej technologia LiDAR), które już wielokrotnie w sposób nieinwazyjny przyczyniały się do rozpoznania licznych zasobów dziedzictwa kulturowego na terenach leśnych w Polsce, jak i na świcie. Archeologia Bitwy Warszawskiej to m.in. działania sięgające po techniki i metody badawcze archeologii, umożliwiające rozpoznanie i zadokumentowanie materialnych pozostałości, z zachowanymi napowierzchniowymi formami (mikrorzeźbą) lub też z zalegającymi pod powierzchnią terenu warstwami gleby, zabytkami ruchomymi, czy w końcu szczątkami ludzkimi. Zintegrowana ochrona dóbr kultury i środowiska stanowi nieformalne hasło przewodne wspólnych inicjatyw Fundacji Hereditas i Instytutu Badawczego Leśnictwa – podmiotów zainteresowanych tego typu działaniami m.in. z uwagi na chęć poznawania przeszłości dzisiejszych terenów zalesionych w Polsce, a także z uwagi na potrzebę rozpoznania i ochrony zasobów kulturowych w środowisku leśnym.

Fotografia poglądowa z weryfikacyjnych prac terenowych – pozostałości reliktów militarnych. Nadleśnictwo Drewnica. Fot. I. Badura

Zespół naukowców pod kierunkiem prof. UKSW dr. hab. Rafała Zapłaty wykorzystuje najnowocześniejsze dane, które w sposób nieinwazyjny umożliwiają (m.in. na terenach leśnych) rozpoznawanie niektórych – nadal zachowanych pozostałości Bitwy Warszawskiej z 1920 r. W połączniu z zasobami archiwalnymi – np. archiwalnymi planami, mapami, czy zdjęciami lotniczymi, a także terenową weryfikacją – badacze tworzą pierwszą, wielkoobszarową geobazę obiektów zabytkowych, która m.in. zasili bazy danych zarządców terenu, usprawniając zarządzanie dobrami kultury, jak i przyrody. Wiodącym elementem, a zarazem podstawą zaplanowanych badań są przede wszystkim wspomniane dane teledetekcyjne, zwłaszcza dane lotniczego skanowania laserowego pochodzące z projektu ISOK (Informatyczny System Osłony Kraju). W ramach badań przygotowywane są różnorodne wizualizacje danych lotniczego skanowania laserowego, co dodatkowo wzmacnia identyfikacje pozostałości dawnych konfliktów zbrojnych. Warto dodać, że dane LiDARowe umożliwiają w sposób niezwykle dokładny rozpoznawać pozostałości dawnych fortyfikacji polowych, jak i je szczegółowo dokumentować. Tego typu technologia to również znaczący potencjał w monitorowaniu zmian jakie zachodzą lub mogą zachodzić na tych obiektach lub w najbliższym ich otoczeniu.

W wyniku dotychczasowych działań, niezwykle ciekawie rysują się odkrycia reliktów dawnych konfliktów zbrojnych na obszarach leśnych. Dotychczas w wyniku analizy danych laserowych rozpoznano kilkadziesiąt tysięcy pozostałości – obiektów nieruchomych – pochodzących z bitew i wojen zwłaszcza z XX wieku. Ten niezwykle cenny, ale i stopniowo zanikający zasób kulturowy zyskuje obecnie formę zdigitalizowanego i inwentaryzowanego dziedzictwa w postaci geodanych i geobazy. Dotychczas rozpoznano i zidentyfikowano różnorodne elementy m.in. fortyfikacji polowych, takie jak transzeje, ziemianki, doły strzeleckie itp. Lokalizację, kształt czy formę tych obiektów doskonale oddają wizualizację danych LiDAR. W ramach działań terenowych), które potrwają przynajmniej do września br. (z wykorzystaniem wykrywaczy metali, urządzeń geomatycznych, jak i tradycyjnych metod archeologicznych) pozyskiwane są również zabytki ruchome, takie jak łuski po pociskach, będące m.in. pozostałością zwycięskiego „Cudu nad Wisłą” z 1920 r.

Fotografia poglądowa z weryfikacyjnych prac terenowych – zabytki ruchome. Nadleśnictwo Drewnica. Fot. I. Badura

Warto podkreślić, że pozostałości konfliktów zbrojnych, jak i inne zabytki archeologiczne, również na terenach leśnych położonych na wschód od Warszawy – m.in. na obszarze przebiegu Bitwy Warszawskiej – przetrwały do naszych czasów w lepszym stanie, niż na terenach rolniczych czy zurbanizowanych. Taka sytuacja stwarza kolejną szansę na zachowanie i udostępnienie zainteresowanym wielu tego typu obiektów w miejscu ich występowania. Dla Nadleśnictw, jak i samorządów, czy organizacji pozarządowych, to kolejny element wzbogacenia atrakcyjności turystycznej regionu. Z naukowego punktu widzenia powstaje baza danych, jakiej do tej pory nie stworzono, która z pewnością wzbogaci dotychczasową wiedzę o tym historycznym wydarzeniu. Warto podkreślić, że rozpoznawanie (w ramach tego typu inicjatyw) pól bitewnych ma również dodatkowy wymiar, jakim jest rozpoznawanie miejsc niebezpiecznych, lokalizowanie niewybuchów i zalegającej w gruncie amunicji, sprzyjający poprawie bezpieczeństwa na terenach zalesionych.

Strona projektu: https://fundacja-hereditas.pl/projekty/bitwa-warszawska-1920/

Opracowanie:

dr hab. Rafał Zapłata, prof. UKSW

dr hab. Krzysztof Stereńczak, prof. IBL

Fragment zdjęcia archiwalnego z 1944 r. obszaru Bitwy Warszawskiej oraz działań militarnych z II Wojny Światowej – z widoczną linią okopów wojskowych (na górze). Tereny obecnie zalesione: powiat wołomiński – Nadleśnictwo Drewnica / RDLP w Warszawie. Źródło: NARA / oprac. S. Różycki.
Fragment tego samego terenu – wizualizacja danych lotniczego skanowania laserowego – model cieniowania zboczy (po środku). Widoczne fragmentarycznie zachowane zarysy okopów. Tereny obecnie zalesione: powiat wołomiński – Nadleśnictwo Drewnica / RDLP w Warszawie. Źródło danych: CODGiK.
Fragment tego samego terenu – wizualizacja danych lotniczego skanowania laserowego – przetworzenie danych typu local relief model (po środku). Widoczne fragmentarycznie zachowane zarysy okopów. Tereny obecnie zalesione: powiat wołomiński – Nadleśnictwo Drewnica / RDLP w Warszawie. Źródło danych: CODGiK.

Przykładowa wizualizacja danych lotniczego skanowania laserowego z pozostałościami różnorodnych konfliktów zbrojnych z XX wieku oraz innymi zabytkami archeologicznymi. Tereny obecnie zalesione: powiat wołomiński – Nadleśnictwo Jabłonna. Źródło danych: CODGiK

Przykładowe zestawienie potencjalnych obiektów pobitewnych i częściowo zweryfikowanych reliktów obiektów militarnych. Fragment obszaru badań – tereny zalesione – Nadleśnictwo Jabłonna. Oprac. H. Dziewiczkiewicz / R. Zapłata